وقتی صحبت از سفر می شود، بیشتر مردم تورها، آژانس های مسافرتی، هتل ها و مانند اینها را به خاطر می آورند. اما جالب است بدانید که طبق تعاریف سازمان جهانی گردشگری، بیش از 50 نوع گردشگری در جهان وجود دارد. از اسم هایی مانند گردشگری غذا، گردشگری سلامت، گردشگری حلال، سفر زیارتی و … که بگذریم، یکی از انواع رو به رشد گردشگری در جهان اکوتوریسم یا همان بوم گردی است. لغت اکوتوریسم (Eco Tourism) که فرهنگستان لغت با کمک سازمان میراث فرهنگی کشور آن را معادل طبیعت گردی معنا کرده است، از نظر ریشه لغوی از دو جزء «Eco» و «Tourism» ساخته شده است که پیشوند «اکو» برگرفته از ریشه یی یونانی به معنی آمیزه یی از مفاهیم محیط زیست و زیستگاه و «توریسم» به معنای گردشگری است؛ این مفهوم بیش از هر چیز طبیعت را تداعی می کند. در فارسی کلمه بوم را معادل اکو قرار داده اند و بنابراین به اکوتوریسم، بوم گردی نیز می گویند.
بنا بر تعریف اکوتوریسم از منظر انجمن جهانی اکوتوریسم که در سال 1991 میلادی ارائه شده، اکوتوریسم سفری است مسوولانه به مناطق طبیعی، که موجب حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی شود. چند سال بعد در 1996 میلادی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی با بسط تعریف بالا، بوم گردی را چنین تعریف کرد: اکوتوریسم یک سفر و بازدید زیست محیطی مسوولانه از مناطق طبیعی بکر است که برای لذت بردن از طبیعت و درک مواهب آن و ویژگی های فرهنگی مرتبط با آن انجام می شود، به طوری که باعث ترویج حفاظت شود و آثار منفی بسیار کمی از جانب بازدید کنندگان بر محیط به جای گذارد و شرایطی را برای اشتغال و بهره مندی اقتصادی و اجتماعی مردم محلی (بومی) فراهم کند. با توجه به این تعریف، بوم گردها افرادی هستند که از مرحله علاقه ساده به طبیعت فراتر رفته و پا در عرصه شناخت رازها و زیبایی های عمیق آن می گذارند. یک بوم گرد، خود را نسبت به مراقبت از طبیعت و احترام به فرهنگ بومی مسوول می داند و به این مسوولیت پایبند است. بنابراین هر کس که به هر طریقی به طبیعت سفر می کند، الزاما یک بوم گرد به حساب نمی آید.
همان طور که بالاتر بدان اشاره شد، بوم گردی ملزومات خاص خود را دارد و یکی از این ملزومات اقامتگاه است. از چادر و کمپینگ که بگذریم یکی از راه حل هایی که طبیعت گردان برای اقامت در طبیعت یافته اند، اکولوج ها یا همان اقامتگاه های بوم گردی است.
خواب در بوم خانه ها
اما اقامتگاه بوم گردی چیست؟ بنا بر تعریفی که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با مشارکت برخی پیشگامان اقامتگاه های بوم گردی در آیین نامه یی تحت عنوان “ضوابط اقامتگاه های بوم گردی” ارائه کرده، این نوع اقامتگاه مسکنی موقت برای گردشگران هستند که علاوه بر رعایت اصول حاکم بر صنعت هتل داری و ارائه خدماتی با کیفیت مشخص و قابل قبول به میهمانان در محیط های طبیعی، این خصوصیات را دارا باشند: کمترین آسیب را به محیط زیست اطراف اعم از طبیعی و فرهنگی وارد کند، کمترین تاثیر ممکن را هنگام ساخت و ساز روی محیط طبیعی اطراف بگذارند، مناسب و هماهنگ با بافت فیزیکی و فرهنگی منطقه باشند و با توجه به شکل، ظاهر، رنگ و معماری محلی ساخته شده باشند، از روش های پایدار برای به دست آوردن آب مصرفی و کاهش مصرف آن استفاده کنند، نظام کارآمد دفع پسماندها و پساب ها داشته باشند، در حد امکان از منابع انرژی جایگزین با رعایت اصول پایداری بهره مند باشند، برای همکاری با انجمن های محلی تلاش کنند، برنامه های آموزشی درباره محیط های فرهنگی طبیعی و فرهنگی منطقه برای کارمندان و گردشگران ترتیب دهند و نهایتا با شرکت در برنامه های تحقیقاتی، به توسعه پایدار منطقه کمک کنند. بر مبنای تفاسیر فوق هتل های بوم گردی هتل هایی هستند که در محیط های طبیعی با رعایت بالاترین سطح ممکن ضوابط زیست محیطی و به شکلی سازگار با معماری بومی و سیمای طبیعی منطقه احداث شده و ضمن حداکثر تعامل با جامعه محلی، زمینه حضور و اقامت طبیعت گردان را با کیفیتی قابل قبول و تعریف شده در محیط های طبیعی فراهم می کنند.
بوم گردی در ایران
تاسیس اقامتگاه های بوم گردی در ایران با تلاش مازیار آل داوود برای جلب گردشگران خارجی در سال 1382 آغاز شد. «آقا مازیار» که به خاطر پیشکسوتی و کمک هایش به صنعت بوم گردی ایران نزد بوم گردان، مالکان اقامتگاه ها و مسوولان گردشگری احترام خاصی دارد، با موها و ریش سپید بلند، تن درشت و لباس های محلی اش معروف است. او می گوید: بعد از آنکه کسب وکار خود را سامان داده، دیگر در فکر توسعه آن نبوده و وقت و همت خود را برای کمک به دیگرانی که خواهان ورود به این فعالیت بوده اند، گذاشته است. گفته یی که ارادت دیگران به او تاییدش می کند. اکنون نسبت به سال 1382، اقامتگاه های بوم گردی وضعیت بسیار بهتری دارند. بیش از 300 عدد از این اقامتگاه ها در ایران فعالیت می کنند یا در شرف آغاز فعالیت هستند. آیین نامه تاسیس و رتبه بندی اقامتگاه های بوم گردی تدوین و ابلاغ شده و سازمان میراث فرهنگی می گوید همه جوره از این نوع فعالیت ها حمایت خواهد کرد. حمایتی که از تسهیل و تسریع روند کاغذبازی اداری تا اعطای وام های کم بهره را شامل می شود. هرچند مازیار در نصیحتی به چند نفر از تازه کاران می گوید: «اگر می خواهید در این کسب و کار موفق باشید، به امید این وام ها ننشینید و کار را شروع کنید. دنبال شرایط موجود نباشید. با همان حداقلی که امکان دارد کار را آغاز کنید و رفته رفته وضعیت را بهبود بدهید.» گویا وعده تسهیلات مالی تاکنون محقق نشده است. یکی از بهره برداران جوان می گوید: «تاکنون هیچ کس موفق نشده از سازمان میراث فرهنگی وام بگیرد. اگر وام نمی دهند، بگویند نمی دهیم که وقت دیگران را نگیرند.»
البته تسهیلات مالی همه چیز نیست. فرنگیس عامری دکترای حرفه یی دی بی ای دارد و سه مجموعه بوم گردی را در روستای زواره شهرستان اردستان استان اصفهان اداره می کند. او می گوید: «از لحاظ اداری، سازمان همکاری فوق العاده یی با من داشته، به طوری که این همکاری من را به ادامه کار و حتی گسترش آن بسیار امیدوار کرده است.» با این حال به گفته او، تسهیلات همیشه در برنامه هست و هیچ گاه پرداخت نمی شود، یا لااقل هنوز زمان پرداخت آن نرسیده است. عامری در مجموع فعالیت بوم گردی و حمایت از آن را مطلوب می داند: «این فعالیت باعث شد که من مهاجرت معکوس داشته باشم. یعنی از شهر به روستا بازگردم. » و این اتفاقی است که در ادبیات توسعه روستایی مبارکی تلقی می شود، چراکه می تواند مانع از مرگ روستا شود.
و دیگر دلایل
علیرضا موذنی، بهره برداری خوش رو و خوش خنده از شهر یزد است که 3 سال از آغاز فعالیت او می گذرد، می گوید: پیش از آغاز کار اطلاعی از چیستی بوم گردی و اقامت گاه هایش نداشته و تبلیغات، تسهیلات و جذابیت های این فعالیت باعث شده است سراغ راه اندازی آن برود.
به گفته موذنی، حمایت از تاسیس این نوع اقامتگاه ها کاملا مشهود است، چراکه به عنوان مثال خود او بدون پرداخت هیچ هزینه یی موفق به دریافت مجوز بهره برداری شده است. با این حال، او انتقادی را نیز به این سهولت وارد می کند: «در حال حاضر نوعی رقابت میان بخشداران، فرمانداران و استانداران برای تاسیس اقامتگاه های بیشتر شکل گرفته است. همه می خواهند در حوزه آنها دست کم یک اقامتگاه باشد. این مساله باعث شده کیفیت فعالیت به شدت افت کند.»
موذنی می گوید: 100 اقامتگاه با کیفیت، بهتر از 400 اقامتگاه بی کیفیت است. اما در حال حاضر توجه بیش از حد به کمیت باعث شده که الزام عملی به قوانین آورده شده در آیین نامه، چندان برای صدور مجوز ملاک نباشد.
جدای از این مساله، مشکل دیگری نیز وجود دارد. گویا نهادهای دیگری نیز در کشور هستند که همکاری آنها برای بهره برداری موفق از یک اقامتگاه بوم گرداری الزامی است، اما این نهادها تعهد چندانی به همکاری ندارند. مازیار آل داوود که پیش تر به او اشاره شد، به تازگی مالکیتش بر اقامتگاه خود را در خطر سلب از سوی اداره اوقاف یافته است. این یعنی قدیمی ترین اقامتگاه بوم گردی ایران در معرض خطر تخریب قرار دارد. اقامتگاه علی صالحیان مثال دیگری است. او از سال 94 فعالیت خود را برای اخذ مجوز آغاز کرده و تیرماه سال 95 موفق به دریافت مجوز کتبی شده است. با این حال، در شرایطی که هنوز این مجوز کتبی را در دست دارد، در تماسی تلفنی به صورت شفاهی به او گفته شده که به دلایلی جدای از دلایل فنی و تخصصی حق فعالیت ندارد.
اقامتگاه های بوم گردی می توانند به عنوان موتور محرکی برای پیشبرد صنعت گردشگری ایران به کار گرفته شوند. آن طور که محمدعلی فیاضی، مدیرکل طبیعت گردی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور پیش تر گفته بود، 38 هزار اقامتگاه بوم گردی در ایران کم است و در برنامه ششم توسعه احداث 2 هزار از این نوع اقامتگاه ها پیش بینی شده است. دولت می گوید که قصد حمایت از اقامتگاه های بوم گردی را دارد. اما باید دید که آیا در این قصد جدی است؟ یا صرفا به وعده های توخالی اکتفا می کند.
« مهاجریست » این نوشته را از « اقتصاد آنلاین » آورده است. واکاوی، پی گیری، نگارش و آفرینش، شایسته سپاسگزاری است.