کویر مرکزی ایران در جنوب دشت ورامین آثار ارزشمند و خیره کننده‌ای از دوران ساسانیان و سلجوقیان را در خود جای داده است.
به گزارش واحد مرکزی خبر، کویر مرکزی مهمترین منطقه حفاظت شده کویری استان تهران است که منطقه ای با وسعت 250 هزار هکتار از این کویر به عنوان پارک ملی کویر مرکزی توسط محیط بانان حفاظت می‌شود.
از کاروانسرای دیر گچین به عنوان مادر کاروانسراهای ایران مربوط به دوران ساسانیان، قصر بهرام منتسب به دوره ساسانی، کاروانسرای عین الرشید و چند آب انبار می‌توان به عنوان مهمترین آثار تاریخی کویر مرکزی ایران نام برد.
کاروانسرای دیر گچین در دوران ساسانی به عنوان قلعه نظامی ساخته شده است و در دوره سلجوقیان به کاروانسرایی برای استراحت مسافران شرق به غرب کشور درمسیر جاده ابریشم تبدیل شد.
این کاروانسرا که در10 هزار مترمربع وبا استفاده از آجر، گچ و ساروج ساخته شده به عنوان مادر کاروانسراهای ایران مشهور است.
محمد امینی، پژوهشگر و استاد دانشگاه، درباره این بنای تاریخی می‌گوید: این کاروانسرا یکی از آثار معماری ارزشمند کویر است که در آثار مورخان قرن سوم وچهارم با عنوان دژکردشیر، دیر الجیص، قصرالجن و دیرگچین از آن یاد شده است.
وی افزود: با اینکه برخی مورخان این اثر را مربوط به دوره هخامنشیان می‌دانند اما آجرهای به کاررفته در این بنا در ابعاد 35 در 35 سانتیمتر است که از شاخصه های معماری دوره ساسانی است.
در دوره سلجوقی و صفوی تعمیراتی در این اثر انجام شده است و به جای عبادتگاه زمان ساسانی این کاروانسرا مسجدی در زمان شاه عباس ساخته شده است.
کاروانسرا به شکل مربع و متقارن است و در سه گوشه آن حمام، مسجد و حجره های اختصاصی یا حرمسرا وجود داشته است.
صحن کاروانسرا در وسط و در اطراف آن حجره ها قراردارند که در جلوی آن سکویی برای استفاده در فصول گرم تعبیه شده است و در داخل هر حجره یک شومینه (بخاری دیواری) و چند طاقچه به چشم می‌خورد.
در پشت حجره ها برای حیوانات اصطبل و طویله هایی ساخته شده است، در یک طرف اصطبلها نیز سکویی برای استراحت مهتر حیوانات در نظر گرفته شده و این سکوها نیز دارای شومینه و سه طاقچه است.
تعداد حجره ها 50 و اندازه آنها متفاوت است و در سه جهت کاروانسرا یک شاه نشین و در ضلع جنوبی، درب ورودی قراردارد.
درضلع غربی بیرون از کاروانسرا آب انباری قرار دارد که آب از آنجا به وسیله مجراهایی به داخل حمام منتقل می‌شد.
کاروانسرای دیر گچین در 35 کیلومتری ورامین و در جنوب روستای زلف آباد، جنوب شرقی کوه مره، شمال شرقی دریاچه حوض سلطان و در حاشیه غربی کویر بزرگ نمک قراردارد.
از دیگر آثار تاریخی کویر مرکزی می‌توان کاروانسرای شاه عباسی معروف به قصر بهرام در فاصله حدود 90 کیلومتری شهر ورامین را نام برد. این کاروان سرا در منطقه سیاه کوه در پارک ملی کویر که منطقه ای حفاظت شده است، قرار دارد.
این قصر دارای شش برج مراقبت و دو دروازه اصلی است و بنای اصلی و دیوارهای آن همه از سنگ تراش داده ساخته شده است. به عنوان مثال یک نمونه از سنگ هایی که بر روی یکی از دروازه ها نصب شده 6 متر طول و یک متر عرض دارد و در واقع حمل و نصب چنین سنگی انسان را به حیرت وا می‌دارد.
قصر بهرام برروی تپه ای بلند و سنگی قرار دارد و تمامی‌اتاق ها، طویله ها، جایگاه اسب ها و حتی اخیه ها (میخ کنار آخورها) همه با سنگ های تراشیده شده ساخته شده است.
برخی قصر بهرام را که نام آن به بهرام گور ساسانی اشاره دارد، منتسب به دوره ساسانیان می‌دانند اما اگر این قصر یا کاروان سرا از دوره تاریخ قبل از اسلام باشد، بازسازی و تعمیر آن مربوط به زمانی نزدیک تر است.
آنچه اکنون از آثار معماری در سقف های قصر دیده می‌شود، نمود معماری اسلامی‌است. به هرحال این بنا یادبودی از اوایل قرن یازدهم هجری قمری و محلی برای استراحت کاروانیان بوده است.
به دلیل موقعیت مکانی خاص قصر و فاصله طولانی آن با نزدیک ترین چشمه یعنی فاصله ای حدود 8 کیلومتر، تهیه آب برای این مکان مسئله مهمی بوده است، بنابراین برای رفع این مشکل از فاصله چشمه تا قصر جویی سنگی ساخته شده که آب را به آب انبار هدایت می‌کرده است.
این جوی آب از ناودانهای سنگی تراشیده شده است که به صورت نر و ماده درهم فرورفته و آب را از چشمه ای در دل کوه به حوض وسط حیاط قصر می‌رسانده است.
وجود این بنای سنگی که پس از گذشت قرن ها همچنان راسخ و استوار در دل کویر ایستاده است، این فرصت را فراهم می‌کند تا گوشه ای از توانمندی، ذوق و تمدن ایرانیان را به گردشگران دنیا معرفی کرد.
از دیگر آثار تاریخی، کاروان سرای عین الرشید است که در حدود 95 کیلومتری شهر ورامین،5 کیلومتری قصر بهرام و در پارک ملی کویر قرار دارد.
این بنا به احتمال زیاد متعلق به دوره صفوی است یا در این دوره بازسازی و مرمت شده است. این کاروان سرا چهار ایوانی مستطیل شکل و متقارن و دارای دو دروازه در شرق و غرب است.
در وسط اضلاع شمالی و جنوبی هر کدام یک برج مدور و نیز در چهارگوشه بنا نیز چهار برج مدور ساخته شده است.
حیاط به شکل هشت ضلعی است و در چهارگوشه بنا راهی برای دسترسی به قسمت های پشتی ایجاد شده است. دراطراف حیاط مجموعا 12 حجره ساخته شده است.
در این کاروانسرای قدیمی در قسمت پشت اطا ق های اصلی یک ردیف اصطبل قرار دارد و دروازه شرقی از دروازه غربی بزرگتر است.
سردر و بخشی از تزئینات دروازه شرقی هنوز پابرجاست. تزئینات آن از آجر وکاشی است و اثر کتیبه ای برآن دیده می‌شود. از این بنا فقط دیوار ها باقی مانده وسقف آن به کلی ریخته است.
مصالح به کار رفته در بنا قلوه سنگهای بزرگ و آجر است. ملاط آن عمدتا ساروج است و در وسط آن یک حوض و در ضلع جنوبی آن بقایای یک آب انبار وجود دارد.
مناسب ترین راه دسترسی به کویر مرکزی ایران ومنطقه حفاظت شده پارک ملی کویر ازجاده ورامین – جواد آباد – جاده طغان به پایگاه محیط بانی شکر آباد است.
جاده دسترسی دیگر، جاده ورامین، پیشوا مسیرقلعه بلند به حصارگلی وپاسگاه محیط بانی مبارکیه است.
