پل دختر

پل دختر
این پل در 110 کیلومتری جنوب خرم آباد و شمال دهکده پل دختر ، در تنگه جایدر و بر روی رودخانه کشکان برپا شده و جاده کنونی خرم آباد – اندیمشک از زیر تنها طاق سالم آن می گذرد این پل امروزه به صورت ویرانه ای درآمده ؛ اما با توجه به شواهد موجود ، به روزگار آبادانی یکی از بزرگترین پل های ایران بوده است تنگه جایدر در گذشته و اکنون محل گذر طرق ارتباطی مهمی محسوب می شده و می شود این پل در منطقه پل « کر و دت » یا « کر و دختر » (به معنای پسر و دختر) نیز شهرت دارد چنین عناوینی عمدتاً در ارتباط با عقاید پیش از اسلام قرار دارند در خصوص تاریخ ساخت پل اطلاع دقیقی در دست نیست و تنها براساس روایت های غیرمستند ، ساختمان آن را به اوایل دوره ساسانی و شاهپور اول منسوب می کنند از نظر معماری ، پل دارای ویژگی های دوره ساسانی باشد در صورت صحت این نظر ، بنای پل دختر را نمی توان به اوایل دوره ساسانی منسوب داشت و شایسته تر است که بنای آن را مربوط به اواخر این دوره یا سده های نخستین اسلامی بدانیم با توجه به اینکه معماری سده های نخستین اسلامی در ایران ، تداوم معماری دوره ساسانی است ، بر این اساس به صرف داشتن ویژگی های دوره ساسانی نمی توان این پل را از آثار دوره ساسانی به حساب آورد.
در حدود سال 374 ه ق پل های مهمی بر روی رودخانه کشکان – از جمله پل کشکان و کلهر – در این منطقه به دستور بدر پسر حسنویه ساخته شده و دور از ذهن نیست که پل دختر را از آثار یا بازسازی شده های وی بدانیم به هر حال اعلام نظر قطعی در این خصوص ، منوط به تحقیقات بیشتر است سطح گذر پل دختر حدود 270 متر طول (با احتساب دو انتهای آن) و 8 متر عرض داشته و با توجه به قراین موجود به نظر می رسد که پل 10 دهانه با ابعاد مختلف داشته که بزرگترین آنها در سمت جریان اصلی رودخانه بوده است طول هر پایه پل در پایین 6020 متر و عرض آنها به غیر از یک مورد که 9 متر است ، بین 11 تا 13 متر بوده است ابعاد سطح مقطع پایه های پل ، از ارتفاع 17 متری به بالا برابر عرض گذر روی پل و معادل 8 متر است پاکار طاق تمام پایه ها در یک سطح قرار گرفته است مصالح مورد استفاده در بنا ، سنگ های تراشیده ، لاشه سنگ ، سنگ قلوه و ملات ساروج و در بعضی نقاط ، آجر است نمای پایه ها با سنگ های تراشیده نسبتاً بزرگ که وزن متوسط آنها به 300 کیلوگرم می رسد ، بالا آمده است مرتفع ترین نقطه بقایای باقیمانده – از سطح آب – حدود 30 متر ارتفاع دارد اما بخش ویران شده و میانه پل می توانست ارتفاعی حدود 40 متر داشته باشد که این امر گویای عظمت پل است
سطح گذر پل از روی دهانه بزرگ پل – که ویران شده است – به طرفین دارای شیب ملایمی بوده و در دو انتهای پل توسط سطوح شیب داری به جاده های طرفین پل ارتباط پیدا می کرده است پایه های انتهای پل به صخره های کوه متکی است و در داخل آنها غرفه ها و اتاق مانندهایی تعبیه کرده اند که ظاهراً محل اقامت پل بانان یا اطراق گاه کاروانیان بوده است قوس طاق های پل ، براساس شواهد موجود ، جناغی و با خیز نسبتاً کم اجرا شده بود از مطالب منتشر شده در خصوص پل دختر ، مقاله آقای محمد مهریار دارای اطلاعات ارزشمندی است که به ذکر چکیده آن می پردازیم جریان آب رودخانه بقایای پل را به سه بخش شرقی ، میانی و غربی تقسیم کرده است در این بین ، بخش شرقی به جهت سالم ماندن یک دهانه آن و اینکه جاده کنونی از زیر آن می گذرد ، بیشتر مورد توجه بوده ؛ اما بخش میانی به جهت ویرانی بخش عمده آن و بخش غربی به جهت مشکلات دسترس بدان و مدفون شدن در رسوبات ، کمتر مورد شناسایی و معرفی قرار گرفته است بخش اعظم پایه های غربی به میزان حداقل 12 متر در دل رسوبات مخفی است به همین لحاظ ، کوچکتر و بی اهمیت تر می نماید در حالی که تعداد پایه ها و حجم باقیمانده های ساختمان پل در بخش غربی به مراتب بیش از بخش شرقی است و سنگ های تراشیده نمای جانبی آنها نیز سالم تر باقی مانده است
مشخصات بقایای بخش غربی پایه انتهایی بخش غربی در سطح 17 متری بالای آب رودخانه ، تراس وسیعی را برای حجره های زیر سطح شیب دار غربی و شاه نشین اولین دهانه فرعی پل تشکیل داده و ابعاد آن به نسبت سایر پایه ها از لحاظ عرض به مراتب بیشتر است این پایه به دیواره شیب دار صخره ای کنار دره متکی است و ناهمواری های آن را سامان بخشیده است اولین پایه غربی پل سالم باقی مانده و بر روی آن و در امتداد شرقی – غربی یک محوطه سرپوشیده تالار مانند با پوششی قوسی ، و در امتداد شمالی – جنوبی آن دو محوطه دیگر وجود دارد که عرض دهانه های محوطه های فوق به ترتیب 5 ، 603 و 902 متر و طول آنها بالغ بر 8 متر است اولین دهانه اصلی پل در بخش غربی با عرض 507 متر ، پس از دهانه فرعی قرار دارد و سطح کف اصلی آن پوشیده از رسوبات رودخانه است دومین دهانه اصلی با عرض 5010 متر و پایه مجاور آن که سومین پایه غربی است ، دارای پهنایی معادل 12 متر است پوشش این دهانه فروریخته و آثار سطح شیب دار روی پل ، بر بالای پایه های مجاور باقی مانده است سومین دهانه اصلی با پهنای معادل 13 متر ، همانند دهانه دوم فرو ریخته و عرض پایه شرقی مجاور آن معادل 6011 متر است عرض دهانه چهارم به لحاظ ویرانی پایه پنجم چندان مشخص نیست و می توان آن را بین 13 تا 15 متر و عرض دهانه پنجم را بین 5014 تا 5015 متر تخمین زد و به همین ترتیب ، عرض پایه پنجم را می توان بین 12 و 13 متر و پهنای پایه ششم را معادل پایه پنجم تعیین کرد ؛ زیرا فاصله بین نمای شرقی پایه چهارم تا نمای شرقی پایه ششم ، 4053 متر است در این فاصله ، عرض دو دهانه چهارم و پنجم و همچنین پهنای پایه پنجم و ششم باید منظور گردد.
بر این اساس عرض دهانه ها – در بخش غربی – از غرب به شرق به تدریج بزرگتر می شود مشخصات بقایای بخش شرقی این بخش شامل یک دهانه اصلی و یک دهانه فرعی با پایه های مربوط به آنهاست ؛ ضمن اینکه در منتهی الیه شرقی آن ، سطح شیب داری ، بین دهانه فرعی و کوه ، اتکای پل را به جداره قائم کوه فراهم می سازد نظر به اینکه شالوده ، پایه و پوشش قسمتی از این بخش برجای مانده است ، به سهولت می توان ویژگی های ساختمانی و دوره های تعمیراتی پل را مشخص کرد (هرچند که به جهت قرار داشتن در مسیر جاده صدماتی را متحمل شده است) دهانه فرعی این بخش به عرض 6 و پایه غربی مجاور آن به پهنای 11 متر است که دومین پایه اصلی به شمار می آید در جبهه جنوبی این پایه ، آثار محوطه اتاق مانندی دیده می شود اولین دهنه اصلی بخش شرقی به عرض 3011 متر است و پوشش آن را طاق تیزه داری تشکیل می دهد که بلندی تیزه آن از سطح جاده در حدود 18 متر و از سطح آب رودخانه حدود 30 متر است طول پایه های مجاور این دهانه در سطح جاده آسفالته به 13 متر می رسد که در بالا ، هماهنگ با سطح گذرگاه پل ، به 8 متر کاهش می یابد در سطح میانی پوشش این دهانه و در سمت خط الراس تیزه طاق ، بین دو تویزه اصلی در شمال و جنوب آن ، آجر به کار رفته است در امتداد طولی سطح آجرکاری طاق نیز از سنگ هایی استفاده شده که از نظر شکل و ابعاد با آجرها هماهنگی دارد.
در پایه های طرفین طاق ، از سطح 17 متری به بالا ، سنگ های قواره شده با دو بافت متمایز به کار برده شده که ظاهراً مربوط به دوره های متفاوت تعمیراتی بنا است بقایای یک ستون نمای تزیینی در ارتفاع 8 متری از سطح جاده به ارتفاع چهار ردیف سنگ قواره شده ، مبین نظریه فوق است برای پایه سوم پل – به عرض 9 متر – از آنجا که بر روی صخره ای طبیعی و مستحکم قرار دارد ، عرض کمتری نسبت به دیگر پایه ها در نظر گرفته شده است بر بالای این پایه در جانب غربی ، بقایای پوشش دهانه دوم دیده می شود با توجه به اینکه پاطاق دهانه اول در ارتفاعی معادل 22 متری از سطح آب زده شده ، پاطاق دهانه دوم در سطح 17 متری – 5 متر پایین تر از اولی – اجرا شده و از آنجا که در حوزه بخش شرقی سطح فوقانی پل ، شیب زیادی به طرف شرق دارد ، می توان نتیجه رفت که ارتفاع سطح شیب دار در حوالی تیزه طاق دهانه دوم ، بیشتر از دهانه اول بوده است بدین رو ، وجود دهانه ای عریض تر و بزرگتر از دهانه دوم ، در مجاورت پایه سوم شرقی قطعی به نظر می رسد مشخصات بخش میانی در فاصله بین بخش شرقی و غربی که مسافتی بالغ بر 90 متر را شامل می شود ، بجز قطعات واژگون شده پایه های پل که در میان رسوبات و آب رودخانه فرو رفته اند ، اثر دیگری مشاهده نمی شود ؛ اما با توجه به مشخصه های بخش غربی و شرقی و مطالعه دیگر پل های مشابه و اینکه قسمت اصلی آب رودخانه از بخش میانی می گذرد ، به نظر می رسد که دهانه های بخش میانی از دیگر دهانه ها عریض تر و مرتفع تر بوده و با توجه به ارتفاع 30 متری تیزه طاق برجای مانده ، می توان ارتفاع تیزه طاق های میانی را حدود 40 متر از سطح آب رودخانه درنظر گرفت.
عرض پایه های میانی نیز با توجه به بزرگی دهانه ها نمی توانست کمتر از 13 متر باشد با توجه به قراین موجود به نظر می رسد که در فاصله 90 متری بخش میانی ، دو پایه به عرض حدود 13 تا 15 متر و سه دهانه به عرض حدود 18 ، 24 و 18 متر وجود داشته است بقایای پل قدیمی در مجاورت پل دختر و بر بستر رودخانه ، بقایای پایه های پل قدیمی تری قابل شناسایی است که در خطی مستقیم ، عرض 200 متری تنگه را طی می کند ؛ به طوری که پایه شرقی آن در زیر پایه شرقی پل دختر قرار دارد و بدنه اصلی آن با زاویه ای حدود 30 درجه از پل دختر فاصله می گیرد (نقشه ش 226) ابعاد پایه ها در وضعیت حاضر مشخص نیست عرض پایه غربی در محور شرقی – غربی پل ، حدود 10 متر و در شمال آن عریض تر و در جنوب با پهنای کمتر پیش بینی می شود در حال حاضر وجود شش دهانه و هفت پایه قابل پیش بینی است پیشنهاد 6 متر برای عرض دهانه اول غربی ، بیان نظام موجود بین دهانه های پل را تسهیل می کند ؛ به طوری که فاصله محور دهانه ها از غرب به شرق ، برای پنج دهانه ، 11 ، 16 ، 18 ، 19 و 20 متر قابل پیشنهاد است که البته عرض پایه ها نیز در این اعداد لحاظ شده است در ساختن این پایه ها از قطعات سنگ هایی که به وسیله بست های فلزی به یکدیگر اتصال یافته اند ، استفاده شده است بر روی این سنگ ها علایم حجاران حک شده است بقایای پل دختر به شماره 1678 به ثبت تاریخی رسیده است.