اکوتوریسم اختصار واژة Ecological-Tourism است که در ادبیات فارسی به جهانگردی زیست محیطی یا طبیعت گردی مشهور شده است. هر چند که در زبان فارسی بین جهانگردی زیست محیطی و جهانگردی طبیعت گرد تفاوتی قایل نشده‌اند اما اصولا دانشمندان این عرصه تفاوتهایی بین این دو واژه قایل هستند و اکوتوریسم را زیرمجموعة طبیعت گردی می‌دانند، امّا به دلیل وارد نشدن به مباحث فلسفی بحث این دو واژه را با کمی اغماض یکسان تلقی می‌نماییم.
به طور کلی طبیعت گردی عبارت است از «انواع گردشگری که در بستر طبیعت صورت می‌پذیرد که هدف آن داد و ستادهایی بین جهانگرد و محیط زیست است که در آن به محیط زیست آسیب وارد نشود.» (صارمی نائین، محمد حسین، 1382: 1).
تاریخچة اکوتوریسم به سال 1965 میلادی باز می‌گردد، آن هنگام که واژه اکوتوریسم از تلخیص دو واژة Ecological و Tourism ابداع گردید و در مفهوم عام اینگونه تعریف شده است: اکوتوریسم سفر به مناطق تخریب نشده یا غیرآلوده طبیعی با هدف مطالعه، مشاهده و لذت از زیبایی‌ها و گیاهان و جانوران بومی، یا نشانه‌های فرهنگی این مکانها می‌باشد (نشریه الکترونیکی دهکده، 2006، 2).
توجه نمودن به تمامی محوطه‌های جهانگردی (توریستی) اعم ازجنگل‌های طبیعی، پارک‌های ملی و حیات وحش، رودخانه‌ها و طبیعت پیرامون آنها و بویژه کوهسارها و کوهستان‌ها و آبشارها، چشمه‌های آبگرم، چشمه‌های طبیعی، ییلاق‌ها و مناطق ویژه شکار و صید ماهی، دریاها و دریاچه‌ها، سواحل و کرانه های پیرامون آنها، زیستگاههای طبیعی پرندگان مهاجر و بومی و سایر خزندگان و نیز غارهای طبیعی و بویژه طبیعت بکر درونشان، گسترة این بخش از جهانگردی (توریسم) را رقم می‌زند.
یقیناً توجه و تجمع بیش از اندازه جهانگردان در یک منطقه خاص، بیش از آنکه مفید باشد، زیانبار است، پس باید بهره‌برداری از محوطه‌های جهانگردی و به ویژه مناطق طبیعی بکر با نظارت ویژه باشد. (صارمی نائینی، محمد حسن؛ 1382: 2).
اکوتوریسم از نظر بازار کار به عنوان نوعی جهانگردی طبیعت‌گرا تعریف شده است ولی از سال 1990 به بعد از سوی NGOها ، کارشناسان و دانشگاهیان به عنوان ابزاری جهت حصول توسعه پایدار مطرح و مورد مطالعه قرار گرفته است. بنابراین عبارت اکوتوریسم از یک سو به مفهومی اشاره دارد که تحت یک سری اصول و قوانین قرار دارد و از سوی دیگر به یک بخش خاص از بازار کار.موسسه بین‌المللی اکوتوریسم در سال 1991 یکی از اولین تعاریف اکوتوریسم را ارائه داد:
«اکوتوریسم یک مسافرت مسئولانه به مناطق طبیعی است که محیط زیست را حفظ و زندگی راحت مردم محلی را تثبیت می‌نماید»
IUCN نیز در سال 1996 اکوتوریسم را چنین تعریف کرد:
«اکوتوریسم یک مسافرت و دیدار زیست محیطی مسئولانه به مناطق طبیعی نسبتاً دست نخورده بوده، و هدف آن لذت بردن و استفاده از طبیعت (و هر پدیده فرهنگی همراه آن- چه در گذشته و چه در حال) است که باعث تقویت منابع شده ودارای تاثیرات منفی اندکی است و باعث فعال شدن جمعیت‌های محلی می‌شود که از نظر اجتماعی- اقتصادی برای آنان مفید است. اکوتوریسم یکی از زیربخش‌های جهانگردی پایدار است(نشست مجمع اکوتوریسم، سازمان جهانی جهانگردی؛ 2002: 4).
اکوتوریسم دارای مشخصات چهارگانه زیر است:
1- وابسته به طبیعت باشد.
2- از لحاظ اکولوژیک پایدار باشد و به عبارتی کمترین آسیب و اثرات سوء را برای طبیعت نداشته باشد.
3- آموزش و ارایه ارزشهای منطقه مورد بازدید، عنصر اصلی آن بازدید باشد.
4- جوامع محلی و میزبان در آن مشارکت داشته باشند.
فعالیت‌های اکوتوریستی عبارت است از پیاده رویهای برنامه‌ریزی شده ایستگاهی و همچنین دامنه نوردی، عبور از رودخانه‌های خروشان با قایق‌های بادی، سفر به مناطق ییلاقی و میهمان عشایر و ساکنان بومی این مناطق شدن، سفر به روستاها و مزارع اطراف روستاها به منظور لذت بردن از طبیعت و آشنایی با فرهنگها، کوهپیمائی، سفر به مناطق صعب‌العبور طبیعی، بازدید از غارهای طبیعی، مطالعه طبیعی گیاهی و جانوری، تماشای حیوانات و پرندگان، آشنایی با محیط زیست طبیعی در قالب دیگری به نام سافاری و با استفاده از خودروهای روباز برای تماشای حیوانات و پرندگان.
فعالیتهایی نیز اکوتوریسم به شمار نمی‌روند که عبارتند از شکار، اسکی و تورهای ماجرا جویانه که اثرات تخریب فراوانی به محیط زیست طبیعی وارد می‌کنند.
براساس برآورد WTO در حالی که رشد عمومی صنعت توریسم برای نخستین دهه در پیش رو (2000 تا 2010) بین 3/4 تا حداکثر 7/6 درصد پیش‌بینی می‌شود یافته‌های موجود بیانگر آن است که بیشترین قسمت از این رشد در بخش اکوتوریسم به وقوع پیوسته و به طور کلی رشد این بخش بین 10 تا 30 درصد خواهد بود.
به این ترتیب انتظار می‌رود تا یک دهه دیگر شمار طبیعت گردان که اکنون هفت درصد از کل مسافران جهان را شامل می‌شود به بیش از بیست درصد برسد. (برآورد Reinsold 1993, Lindberg 1997 منتشر شده و در سایت WTO ).
دسته‌بندی مورد اتکا در پژوهش مذکور اکوتوریسم را آن بخش از سفرهایی که به منظور لذت بردن ازسفر در طبیعت و نیز دیدار از جاذبه‌های آن انجام می‌شود، تعریف کرده است. این تعریف در وجه عام خود جامع نبوده و بخش‌های مهمی همچون توریسم ورزشی، توریسم کوچ، روستا گردی و … را در برنمی‌گیرد. فعلاً با افزودن این بخش‌ها به دسته‌بندی فوق سهم اکوتوریسم در صنعت توریسم دهه آینده جهان بسیار افزون‌تر شده و براساس برخی برآوردهای دیگر (از جمله آنچه که Fillion در سال 1994 انجام داده است) حتی از 50 درصد کل سفرهایی که در جهان انجام می‌شود نیز فراتر خواهد رفت.
در سال 1995 میلادی همایشی در یکی از جزایر قناری اسپانیا و با هدف ممانعت از توسعة بی‌رویه مناطق خاص جهانگردی و با مساعدت سازمان جهانی جهانگردی، برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، یونسکو و مسئولین دولتی جزایر قناری و نیز کشور اسپانیا برگزار گردید. در نشست آغازین این همایش، پیام دبیر کل سازمان جهانی جهانگردی خوانده شد و در آن چنین آمده بود که: «آینده جهانگردی به حفاظت محیط زیست و طبیعت زمین وابسته است» و پیامدهای زیر را دستاورد داد و ستد میان این دو بررسی نمود.
1- گسترش جهانگردی افزایش سطح آگاهی همگانی را نسبت به محیط زیست و منابع طبیعی و ملی به دنبال دارد.
2- جهانگردی سازمان یافته دوست و طرفدار محیط و منابع طبیعی است.
3- یک صنعت جهانگردی کارآ و پیروز به طور مسلم نیازمند یک محیط زیست و طبیعت سرشار و توانمند است. (صارمی نائینی، محمد حسن؛ 1382: 2 و 3).
برآوردهای TES (جامعه اکوتوریسم The Ecotourism Society ) نشان می‌دهد طبیعت گردان بسته به انگیزه سفر خود در گروه سنی خاصی قرار دارند: گروهی از طبیعت گردان به دنبال ماجراجویی، دیدار از سرزمین‌های بکر و نیز توریسم ورزشی هستند که اغلب در مقطع سنی کمتر از 40 سال بوده و پیشینه آنها در محدوده سنی 19 تا 35 سال قرار دارد. اما گروهی که با هدف لذت بردن از طبیعت و دیدار از حیات وحش و … به اکوتوریسم می‌پردازند در محدوده سنی 35 تا 54 قرار دارند (باید توجه داشت که این بررسی، اکوتوریست‌های بین‌المللی را مدنظر دارد و طبیعت گردان در مقیاس ملی و محلی به طور کلی محدوه سنی وسیع‌تری را در بر می‌گیرند).
اکوتوریست‌ها ترکیب جنسی خاص ندارند و اغلب نسبت جنسی آنها 50 به 50 است (اما قاعدتاً انتظار می‌رود با توجه به برخی محدودیت‌ها که برای طبیعت گردان زن در ایران وجود دارد این نسبت تا حدودی به نفع مردان تغییر کند).
بررسی‌های TES همچنین بیانگر آن است که بیش از 80 درصد طبیعت گردان بین‌المللی دارای تحصیلات عالیه هستند. این شمار برای طبیعت گردان علاقمند به لمس طبیعت و نیز دیدار از جاذبه‌های آن (به طور عمده افرادی که برای تغییر حال و هوای زندگی شخصی دست به طبیعت گردی می‌زنند) نزدیک به صد در صد است. اما طبیعت گردان ماجراجو با توجه به آنکه عموماً جوان می‌باشند، غالباً دانشجو و یا حتی محصلان دبیرستانی هستند. برآوردها همچنین نشان می‌دهد بیشترین گروه از طبیعت گردان (حدود 60 درصد) سفرهای گروهی را ترجیح می‌دهند. 15 درصد نیز علاقمند به سفرهای خانوادگی بوده و 13 درصد نیز اغلب سفرهای خود را به تنهایی انجام می‌دهند.
متوسط زمان سفر حدود 50 درصد طبیعت گردان بین 8 تا 14 روز است. بسته به نوع سفر، این رقم نیز حکایت دارد که می‌کند. اغلب تورهای شکار در مقیاس بین‌المللی، برای مدت بیش از 20 روز برنامه‌ریزی می‌شوند و نیز تورهای ماجراجویانه به 30 روز نزدیک می‌شود. با این وجود سفرهایی که در مقیاس محلی صورت می‌گیرد، در مدت زمانی بسیار کوتاه‌تر انجام می‌شود اما این نکته قابل توجه است که به طور معمول زمان سفر برای طبیعت گردان طولانی‌تر از زمان سفر برای علاقمندان به جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی و یاتجاری است. حتی سفرهای تفریحی نیز در مقیاس زمانی کوتاه‌تری نسبت به طبیعیت گری انجام می‌شوند، که این نکته نقش بسیار مهمی در تحلیل بازار اکوتوریسم دارد. بررسی‌هایی که درباره اکوتوریسم انجام شده نشان می‌دهد که طبیعت گردان بیشتر از دیگر گروههای مسافران پول خارج می‌کنند.
منابع اکوتوریسم هر منطقه را طبیعت آن عرضه می‌کند و در مناطقی همچون کشور ما که برخوردار از طیف کامل چشم‌اندازهای متنوع اقلیمی و شیوه‌های جمعیتی منطبق با این شرایط اقلیمی است دسته‌بندی مقاصد طبیعت گردی بسیار متفاوت با سایر مناطق با منابع متفاوت خواهد بود.
TES در یک دسته‌بندی ، طبیعت گردان را به طور کلی به دو دسته تقسیم کرده است:
الف) آنها که می‌خواهند از لذت دیدار طبیعت و حضور در آن بهره‌مند شوند
ب) علاقمندان به تجربه مکانها و حال و هواهای تازه.
ارتباط نزدیکی بین جهانگردی و محیط زیست وجود دارد. بسیاری از مناظر طبیعی و ساختاری زیست محیطی برای جهانگردان جذاب هستند و در این راستا جهانگردان می‌توانند به حفاظت محیط زیست نیز کمک نمایند. توسعه جهانگردی و استفاده جهانگردان از محیط زیست می‌تواند اثرات مختلفی بر روی محیط زیست داشته باشد. اگر جهانگردی خوب برنامه‌ریزی و مدیریت شود و خوب توسعه یابد می‌تواند اثرات مثبت به همراه داشته باشد (همایون، آناهیتا؛ 1380؛ 3).
در ارتباط با انسان و طبیعت و خساراتی که وی حتی به صورت ناخواسته به آن وارد می‌سازد باید به موارد زیر اشاره نمود:
– کوه‌نوردی، غارپیمایی، قایقرانی و استفاده از وسایل موتوری مانند قایق‌های موتوری، ماشین‌های برف پیما و ماشین‌های مخصوص سواحل شنی، موتورسیکلت‌های مخصوص جاده‌های ناهموار که به خودی خود برای سیستم‌های بیولوژیکی خطرناک هستند.
– ماهیگیری و شکار و ایجاد مسمومیت‌ها و آلودگی‌های که در اثر رها کردن سرب‌های ماهیگیری در آب دریاچه‌ها و رودخانه‌ها پیش می‌آید.
– خسارت به اکوسیستم‌های بیابانی کویری از طریق وسایل نقلیه
– خسارت کوه نوردان و سوارکاران به پوشش گیاهی کوهستانی
– خسارت وسایل نقلیه تفریحی بر تپه‌های ماسه‌ای ساحلی
– اختلال در رفتار طبیعی حیوانات در اثر تغذیه دستی (مصنوعی) (صارمی نائینی، محمدحسن؛ 1382:9).
عوامل موثر در تاثیرگذاری منفی جهانگردی بر محیط زیست:
تراکم جمعیت، توسعه بی‌رویه، آلودگی صدا، زباله، دشمنی با هنر و وحشگیری، صدای فرودگاه، ترافیک در جاده‌ها، رانندگی در خارج ازجاده، قایق‌های موتوری، صید و شکار، پیاده روی و گردش در زیستگاههای حیوانات، جمع‌آوری یادگاری، جمع‌آوری چوب برای سوخت، غذا دادن به حیوانات، نصب اعلانات و آگهی‌ها (همایون، آناهیتا؛ 1380، 4).
از دیدگاه علمی، اکوتوریسم عمدتاً نوعی جهانگردی انفرادی یا با مقیاس کوچک است که به وسیله شرکت‌های کوچک تا متوسط در مناطق طبیعی به اجرا درمی‌آید. (نشست مجمع اکوتوریسم، سازمان جهانی جهانگردی؛ 2002: 3).
برنامه‌های اصلی برای اکوتوریسم عبارتند از:
– وضع مقررات سنگین برای حفاظت از محیط طبیعی، جوامع گیاهی و جانوری و مکان‌های تاریخی و باستانی
– تدوین استانداردهای ظرفیت تحمل محیط، برای اینکه امکانات جهانگردی بیش از حد توسعه نیافته و محیط زیست بیش از حد تحمل مورد استفاده بازدید کنندگان قرار نگیرد.
– توسعه تجهیزات جهانگردی در مقیاس کم و متناسب با محیط زیست منطقه باید طراحی شود.
– کاهش اثرات تکنیک‌های توسعه بر محیط زیست
– در امر طراحی به تنوع فصلی توجه شود (همایون، آناهیتا؛ 1380: 4).
گرچه احداث راهها و روش‌های دفع زباله گوشه‌هایی از مشکلات مربوط به اثرات جانبی تجهیزات صنعت توریسم را گوشزد می‌نمایند. ادامه این مسائل به همین جا خاتمه نمی‌یابد تامین سایر موارد مورد نظر مانند سوخت و آب آشامیدنی نیز عواقب خسارتباری را برای محیط زیست می‌تواند به همراه داشته باشد. در تفرج‌گاه‌های ساحلی گاه جهت تامین آب آشامیدنی به حفر چاه‌ها مبادرت می‌شود که نتیجة آن پایین رفتن سطح آب سفر آب زیرزمینی می‌گردد. پایین رفتن سطح آب به نوبة خود سبب خشک شدن سطح زمین گردیده، زیستگاههای مرطوب و آغشته به آب خشک می‌شوند و در نتیجة کلیه اجتماعات گیاهی جانوری وابسته به این نوع زیستگاه‌ها نابود می‌گردند(ادینگتون؛ 1374: 199).
در مرحلة طراحی تاسیسات توریستی، طراحان و برنامه ریزان توجه خاصی به نیازهای اساسی توریست‌هایی که در آینده به این مناطق روی خواهند آورد معطوف می‌نمایند. این طراحان اکنون می‌بایست نسبت به تاثیرات غیر بومی که این تشکیلات و تجهیزات بر محیط زیست دارند نیز بیندیشند زیرا سهل‌انگاری در این پیش‌بینی‌ها علاوه بر خطرات و مزاحمت‌هایی که برای اجتماعات حیات وحش پیش می‌آورد ممکن است موجب تغییراتی اکولوژیکی در محیط گردند که به طور مستقیم برای فعالیت‌های تفریحی و صنعت توریسم مضر خواهد بود (ادینگتون، 1374، 200).
اکوتوریسم به گروههای جهانگردی و مناطق توریست پذیر فرصت سرمایه‌گذاری برای به دست آوردن مزیت نسبی را پیشنهاد می‌کند. در این میان پناهگاه حیات وحش بکر برای اکوتوریست جذابیت قابل توجهی دارد.
اعتبار اکوتوریسم نسبت به نرخ رشد حاصله در مدت 10 ساله گذشته بیش از ده برابر افزایش داشته است. این یافته‌ها نشان دهنده اهمیت آن در تولید ناخالص ملی است(کیتر، ارلت، اکوتوریسم در جهان سوم، ترجمه آناهیتاهمایون، 1).
اکثر کشورهای جهان سوم مشکلات زیادی از نظر پرداخت بدهی‌هایشان دارند. بنابراین اکوتوریسم فرصت مناسبی را برای سرمایه‌گذاری بر روی جاذبه‌های فراوان طبیعی ایجاد می‌کند. توسعه اکوتوریسم به عنوان یکی از گزینه‌های جهانگردی باید در مقیاس کوچک و در محدوده فعالیت‌های مالکان محلی صورت گیرد(کیتر، ارلت؛ 1994؛ 2).
ماهیت گسترده امر توسعه اکوتوریسم و نیز تقاضاهای زیاد برای آن در مقیاس معدود قاعدتاً باید بتواند میزان بالاتری از مشارکت مردمی (محلی) را نسبت به جهانگردی سنتی و با به کارگیری افراد محلی به طور مستقیم یا غیرمستقیم فراهم کند (کیتر، ارلت؛ 1994؛ 4).
اکوتوریست‌ها بیشتر از کشورهای توسعه یافته هستند. در نتیجه طول سفر و اقامتشان نیاز به همکاری با کشورهایی که به آن سفر می‌کنند دارند.
گسترش جهانگردی از هر نوع حتی در شرایط نبود سرمایه‌گذاری کافی در اقتصاد جهان سوم قابل انتظار است. با رشد سریع صنعت جهانگردی اکوتوریسم به عنوان یک طرح سرمایه‌گذاری جلب نظر می‌کند و تجارتی عمده محسوب می‌شود. اتحادیه اطلاع رسانی اقتصادی برآورد کرده است که بازار اکوتوریسم بیابان گرد 10 میلیون دلار درآمد در سال 1989 به همراه داشته است.
اکوتوریسم به عنوان مهمترین بازار جهانگردی برای بسیاری از مناطق جهان سوم مطرح است. بررسی نرخ رشد جهانگردان ورودی به مناطق برگزیده اکوتوریست پذیر نشان می‌دهد که بازدید‌کنندگان ورودی در مدت ده سال گذشته تقریباً دو برابر شده‌اند. بعضاً روش مرحله به مرحله در جهت برنامه‌ریزی جهانگردی دیده شده است. که این امر در مقابل رشد مشکلات در زمینه مدیریتی قابل توجه بوده است(کیتر، ارلت؛ 1994: 5).